وظیفه پدر و مادر نسبت به نماز فرزندان
مقدمه
نخستین بستر تقویت روحیه عبادت به ویژه نماز در انسان، خانواده است و والدین، نخستین مرکز و کانون تعلیم و تربیت فرزندان است. اگر فرزندان در خانواده ای رشد یابند که به دین و احکام عملی آن مؤمنانه و عاشقانه اهتمام می ورزند و به آموزه های آن از روی اخلاص و صداقت، گردن می نهند، امید بیشتری می رود تا فرزندانشان نیز به آموزه های دینی احترام گذارند.
در حقیقت چگونگی ایفای نقش والدین و اهرم های تربیتی آن هاست که از همان ابتدا اعتقادات فرزند را شکل می دهد. باور قلبی پدر و مادر به عبادات و در رأس آن ها نماز و چگونگی برپایی آن همراه با ایجاد انگیزه و آموزش صحیح و یکپارچگی رفتاری آنان می تواند به همان میزان، نگرش فرزند را به نماز پایدار کند.
تقویت بُعد شناختی نسبت به اسرار و فلسفة نماز و تبیین فواید و منافع آن باعث ایجاد و یا افزایش انگیزه در فرزندان و تشویق و ترغیب آنان در انجام رفتار نماز می گردد. همچنین موجب می شود به جا آوردن نماز برای آنان توأم با نوعی احساس ناخوشایند نبوده و به صورت یک رفتار خشک و بی روح در نظرشان جلوه ننماید.
پدر و مادر به عنوان اولین الگوهای تربیتی مطرح برای فرزندانشان در رابطه با نماز علاوه بر آموزش عملی، آن ها را با اسرار و معارف آن آشنا می سازند. و نقش آموزشی خود را در این ارتباط ایفا می نمایند. با توجه به این نقش به برخی از اصول و روش ها و شیوه های تعلیم و آموزش نماز، در قالب نکات مؤثر و کاربردی در امر آموزش اشاره می شود.
محیط خانواده
تربيت كودك، از خانواده سرچشمه مي گيرد و اين رفتار و كردار والدين است كه شيرازه رفتار كودك را تشكيل مي دهد و پايه شخصيت و رفتار كودك در آينده است، در خانه نيز نقطه مركزي، مادر خانواده است و اين نشان دهنده حساسيت موقعيت زن در خانه است. زن بايد در خانه حكم راني كند و براي حكم راني بايد لياقت و كارداني خود را نشان دهد، در غير اين صورت نمي تواند وظايف خود را به خوبي ايفاء كند. (شيخ الاسلام ، 1364، ص89 ؛ ابراهیم امینی ، 1376 ، ج1،ص122)
« و أمر اهلک بالصّلاة واصطبر علیها» (طه / 132)؛« و تو اهلت را به برپایی نماز بخوان و در این امر پایداری و صبوری پیشه کن». آموزش نماز و پرورش روحیة مذهبی مناسب برای اقامة آن، ابتدا از خانه شروع می‌شود و خانواده نقشی مهم در انتقال فرهنگ نماز از خود بروز می‌دهد. محيط خانواده جايي است كه در آنجا فرزندان رشد كرده و تربيت مي شوند كه اگر در اين محيط بستري براي نزديك شدن به خدا فراهم نگردد باعث دور شدن از خدا ، گمراهي و در نتيجه زير پا گذاشتن دستورات الهي مي شود و به گفته قرآن اين والدينند كه با يد اين بستر ا فراهم كنند و در اين باره از آنها باز خواست خواهد شد.(احمدی ودیگران،1389،ص81)
«تو اهل بيت خود را به نماز امر كن و خود نيز بر نماز و ذكر خدا صبور باش».( طه / 132) خداوند دراين آيه خطاب به والدين مي فرمايد: اهل بيتت را به نماز امر كن و خود نيز نماز را بپا دار…علت اينكه خداوند مي فرمايد خود نيز نماز را بپا دار اين است كه يك آمر به معروف در ابتدا بايد خدش عامل آن باشد.(همان،ص26)
آموزش نماز و پرورش روحیة مذهبی مناسب برای اقامة آن، ابتدا از خانه شروع می‌شود و پدر و مادر نقشی مهم در انتقال فرهنگ نماز از خود بروز می‌دهد. آنچه در مورد فرزند درگرایش به نماز مهم است، وجود انگیزه است و آنچه در تربیت و آموزش نماز اهمیت دارد، رسوخ روح معنوی نماز به اعماق دل اوست، نه تحمیل شکل و قالب به او. زمانی آموزش نماز به توفیق می‌انجامد و قرین موفقیت می‌شود که با احساسی خوشایند همراه باشد.(میرزابیگی،1390،ص81؛ احمدی و دیگران،1389،ص76)
با برانگیختن احساساتی خوشایند در حین انجام فرایض مذهبی در فرزندان، زمینه یادگیری رفتارها و احساسات مطلوب فراهم می‌گردد و این امر نیز به نوبة خود موجب تقویت انگیزه وگرایش به نیایش و ارتباط با پروردگار متعال می‌شود. یادگیری بیشتر رفتارها و گفتارهای فرزندان، براساس مشاهداتی است که نسبت به اعمال والدین دارند و نیز احساسی که فضای ارتباطی خانواده در آنها پدید می‌آورد در این امر مؤثر است. در کانون خانواده است که گرایش دینی افراد تقویت می‌شود و خمیرمایة شخصیت مذهبی در آنان تکوین می‌یابد. در همین مکان است که رغبت‌ها، احساسات خوشایند و ناخوشایند، رفتارهای متعادل و نامتعادل و نگرش‌ها و باورهای درست یا غلط منعقد می‌گردد. (میرزابیگی،1390،ص154؛ سادات ، 1382 ، ج2، ص152)
بسیاری از رفتارها و گرایش‌های فرزندان، از قبیل گرایش به نماز و روزه، شرکت در کارهای خیر و اهمیت دادن به وظایف و تکالیف دینی، غالباً متأثر از تجارب خوشایند تربیتی آنان در خانه و خانواده است. کودکان به شدت نیازمند و تشنة یادگیری هستند و احتیاج به امنیت و آرامش خاطر و اتصال به یک منبع قدرت، رحمت و عطوفت دارند. آوای ملکوتی قرآن و نوای دلنشین اذکار نماز، حتی در دوران بارداری مادر موجب جنب و جوش و شکوفایی گرایش و احساسات دینی در کودک می‌شود. تحقیقات انجام شده نشان داده است که جنین انسان از چهار ماهگی نسبت به صداهای مختلف حساس است و در رشد و پرورش خود، به خصوص از کلام مادر و صداهای مختلفی که مادر به آن گوش فرا می‌دهد، متأثر است. (احمدی و دیگران،1389،صص131-125)
سکوت، عصبانیت، رفتار، نگاه و سخن پدر و مادر و اطرافیان، برای کودکان سرمشق و اعمال به جای هر کدام، سبب ارضای نیاز و اغنای گرایش فطری آن‌هاست. آنان پیوسته می‌آموزند و نسبت به هر چیز کنجکاوند. خانواده باید تلاش کند که آموخته‌های مذهبی کودکان با تجارب و احساسات خوشایندی شکل بگیرد. سعة صدر، ابراز احساس خرسندی و روحیة رضایت‌مندی، گرایش به این احساسات مذهبی را برای کودکان گوارا می‌سازد. . (میرزابیگی،1390،ص157و158)
بر این اساس، زیباترین و خوشایندترین حالات و اوقات کودکان و نوجوانان در خانواده زمانی است که پدر و مادر آمادة اقامة نماز می‌شوند، آنگاه که کودک همة شادی و نشاط را در چهرة برافروخته و شادمان اطرافیان خویش مشاهده می‌کند، یعنی به هنگام وضو گرفتن، جانماز انداختن، معطر ساختن لباس نماز و خود را به زیباترین شکل آراستن (همان،ص160)« یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد»؛« ای فرزندان آدم در هر جایگاه نمازی خود را بیارایید» (اعراف/ /31) و گوش فرا دادن به آوای دلنشین قرآن و اذان که نسیم آرامش‌بخشی در کالبد افراد می‌دمد و روح چون پرنده‌ای که از بند و قفس آزاد شود، در فضایی ملکوتی بال و پر می‌گشاید و به سوی محبوب حقیقی اوج می‌گیرد. پیامبر(صلی الله علیه و اله و سلم) وقتی که دلتنگ می‌شدند، می‌فرمودند: « ارحنی یا بلال »؛« ای بلال (با گفتن اذان) به من آرامش ببخش و بعد نماز می‌خواندند».
خانواده‌ها می‌توانند بسیاری از رفتارهای مطلوب و احساسات خوشایند و دوست‌داشتنی خود را به طور غیرمستقیم در قالب ارزش‌ها و احکام دینی و از طریق بهره‌گیری از الگوهای رفتاری، در وجود فرزندان خود تثبیت کنند.(قائمی،1383،ص147)
مشاهدة رفتار اطرافیان، انگیزه‌ای قوی و غنی برای یادگیری و آموزش فرزندان است. درحالی که آموزش‌های خطابی و توصیه‌های مستقیم و آمرانه، نه تنها چندان رغبت و انگیزه‌ای در درون آنان ایجاد نمی‌کند، بلکه گاهی مایة آزردگی و تنفر نیز می‌شود.(فرهادیان،1387،ص45)
نماز خواندن کودکان خردسال نیز رفتاری است که در آغاز امر از طریق مشاهدة حرکات پدر و مادر و اطرافیان آموخته می‌شود و فرد نسبت به موقعیت و حالات رفتار آنان احساس معنوی خاصی پیدا می‌کند. نحوة نماز خواندن، چگونگی نگرش اطرافیان نسبت به نماز و میزان اهمیت دادن آنان نسبت به این فریضة الهی، حالت ایستادن به نماز، تأنی و ادب و وقار در نماز، نحوة نماز خواندن، حضور قلب در نماز و توجه و خضوع و خشوع افراد خانواده، در کودکان بسیار تأثیر می‌گذارد. وقتی که کودک نسبت به رفتار و نحوة حرکات و حرف زدن والدین و اطرافیان کنجکاو می‌شود، باید توجه داشت که کنجکاوی وی بی‌هدف و بی‌نتیجه نیست، بلکه متضمن الگوگیری و مشارکت فعالانة او به صورت کسب تجربه‌ای جدید در فرازهای حساس زندگی است. زمانی که نوجوان، الگوهای رفتاری مطلوب خویش را در موقعیت‌ها و شرایط مختلف زندگی، در رفت و آمدها، میهمانی‌ها و برخوردهای بستگان و دوستان و از جمله حضور آنان در صفوف نماز جماعت مشاهده می‌کند، احساس شادمانی، شوق و شعف سراسر وجودش را فرا می‌گیرد و عمیقاً نسبت به رفتار آنها کنجکاو می‌شود واز آنان الگو می‌گیرد. (قائمی،1383،ص147)
مهیا کردن چنین فضایی، بخصوص اگر همراه با مشارکت فعال کودکان و نوجوانان و همسالان آنان باشد، برایشان بسیار دلنشین و مذهبی و روحیة اجتماعی را در آنان تقویت می‌کند. بدیهی است هر قدر الگو محبوب‌تر و حالات چهرة خویشاوندان و یا همسالان نسبت به یکدیگر در این هنگام، اگر با تعظیم و تکریم و گشاده‌رویی همراه باشد، بر میزان تقویت گرایش معنوی کودکان و نوجوانان می‌افزاید. آنان از مشاهدة این حالت‌ها و بسر بردن در این لحظات، غرق در سرور و خوشحالی می‌شوند و سعی دارند که خود نیز این قبیل رفتارها را با اشتیاق تمام بازآفرینی کنند. (فرهادیان،1387،ص47)
پدر و مادر و اطرافیان اگر در رفتارهای خود، به راست‌گویی، صداقت، عفاف و حجاب، صبر و بردباری و توجه به حساسیت نسبت به اوقات نماز ارج بنهند و در عملکردهای خود ثابت قدم باشند، تأثیرگذاری و درون‌سازی گفتار و رفتارشان به مراتب بیشتر از زمانی است که تنها با گفتار و یا اجبار، فرزندان خویش را به کارهای مذهبی وادار سازند، درحالی که خود در عمل سهل‌انگاری می‌کنند. لحظه‌های حساس و پرجاذبه رفتار پدر و مادر در ایجاد فضای دوستانه، صمیمی و دلنشین عاطفی در مواجهه با فرزندان، سبب می‌گردد که آنان بدون زحمت، رفتار مورد علاقة خود را مورد توجه و تقلید آگاهانه قرار دهند. (قائمی،1383،ص152)
پدر و مادر و اعضای خانواده، اگر توجه داشته باشند که درخانه، سفر یا گردش، در میهمانی و یا حین کار و به طور کلی در هر موقعیت که ندای پرطنین و دلنشین اذان را می‌شنوند، از هر کاری که دارند، دست کشیده، پیش از هر چیز دیگر به اقامة نماز اهمیت دهند، در تلقی ونگرش فرزندان نسبت به این فریضة الهی تأثیر مضاعف خواهند داشت. (احمدی و دیگران،1389،ص 51)
فاطمه(سلام الله علیها) از پدر گرامیاش-که در حال نماز حسن یا حسین بر پشت حضرت(صلی الله علیه و اله و سلم) سوار می‌شدند (مجلسی،1403، ج43، ص283 و 296 ؛ ابن اثیر، ج2، ص17) آموخته بود که به فرزند باید محبت و مدارا کرد و میدانست که تقویت روح بشردوستی و علاقه به همنوع، امید به زندگی، حس همکاری، شجاع بودن و اتکا به نفس داشتن، دارا بودن قدرت تصمیمگیری و همه و همه در پرتو نوازش، محبت و علاقه حقیقی و احترام به فرزند در او بوجود میآید.آن حضرت هنگام بازی با اطفالش به آنها درس شجاعت و دفاع از حق و پرستش خدای یکتا را میداد و آنگاه که حسن(علیه السلام) را بالا و پایین میانداخت میفرمود: « اشبه اباک یا حسن و اقلع عن الحق الردن و اعبد الها ذا منن و لا توال ذا الاحن» (مجلسی، همان، ص286) ؛«حسن جان مانند پدرت باش و ریسمان را از گردن حق بردار و خدایی که بر همه منت دارد-احسان کننده است-را پرستش کن و با دشمن کینهتوز دوستی کن».
باید برای تعلیم نماز و تربیت روحیة معنوی زمینه‌سازی کرد و همة جوانب و ابعاد گوناگون قضیه را در نظر گرفت و کوشید تا همة عوامل مهم، دست‌اندرکار و تأثیرگذار از وحدت و هماهنگی لازم برخوردار باشند (فرهادیان، 1387،ص44)
فهرست منابع
* قرآن کریم
* نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی
کتب فارسی
<!––>1. <!–[endif]–>امینی، ابراهیم، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات اسلامی ، قم ، 1376 ش
<!––>2. <!–[endif]–>شیخ الاسلام، سید جعفر، پرورش کودک از نظر اسلام، چ دوم، انتشارات امیری، تهران، 1364ش
<!––>3. <!–[endif]–>احمدی و دیگران، علی اصغر، خانواده و نماز، چاپ یازدهم، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، تهران، 1389
<!––>4. <!–[endif]–>سادات، محمد علی، راهنمای پدران و مادران( شیوه های برخورد با کودکان )، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ دهم، تهران، 1382ش
<!––>5. <!–[endif]–>قائمی، علی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، چ یازدهم، انتشارات امیری، تهران، 1384
<!––>6. <!–[endif]–>میرزا بیگی، حسینعلی،خانواده و امام خمینی(ره)، چاپ پنجم، انتشارات فراگفت، قم، 1389
منابع عربی
<!––>7. <!–[endif]–>ابن اثیر، علی بن محمد جزری، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، تحقیق علی محمد معوض و عادل احمد الموجود؛ بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415-1994
<!––>8. <!–[endif]–>المجلسي ، محمد باقر ، بحارالانوار ، مؤسسه الوفاء ، بیروت - لبنان ، 1403ق
نشریه
<!––>1. <!–[endif]–>فرهادیان، رضا،« عوامل مؤثر در گرایش نوجوانان و جوانان به نماز »، گلستان قرآن، شماره 79 ،1387
صفحات: 1· 2